Giải phẫu bàn chân: Cấu tạo, bệnh lý thường gặp và điều trị

Bàn chân đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc nâng đỡ toàn bộ cơ thể. Bài viết sau sẽ cung cấp đến bạn các thông tin liên quan đến giải phẫu bàn chân. Qua đó bạn sẽ hiểu về cấu tạo bàn chân, bệnh lý thường gặp của bộ phận này để có cách chăm sóc phù hợp và khoa học hơn. 

1. Tổng quan về bàn chân

Bàn chân (tiếng Anh: Pedis) là bộ phận bắt đầu từ dưới 2 mắt cá tới đầu các ngón chân. Theo đó, bàn chân cùng cổ chân tạo nên một cấu trúc giải phẫu phức tạp và kết hợp với nhau để cơ thể chúng ta có thể vận động, đi lại một cách trơn tru.

2. Bàn chân có vai trò gì?

Bàn chân có vai trò hỗ trợ nâng đỡ toàn bộ cơ thể và cung cấp khả năng di chuyển. Cụ thể, bộ phận này đóng vai trò làm bệ đứng, bộ giảm xóc và đòn bẩy để đẩy cơ thể về phía trước khi chúng ta đi bộ.

3. Khám phá chi tiết giải phẫu bàn chân (cấu tạo bàn chân)

Dưới đây là cấu tạo chi tiết của bàn chân, bao gồm xương, khớp, cơ bắp, gân, dây chằng và dây thần kinh của bàn chân: 

3.1 Xương bàn chân

3.1.1 Phần đầu của bàn chân

• Các đốt ngón chân: Mỗi bàn chân có tổng cộng 14 đốt (xương) ngón chân. Trong đó ngón chân cái có 2 đốt và mỗi ngón chân còn lại có 3 đốt. 
• Xương bàn chân: Bao gồm 5 xương dài kéo dài từ gốc mỗi ngón chân đến giữa bàn chân. Xương bàn chân thứ nhất dẫn đến ngón chân cái đóng vai trò quan trọng trong chuyển động về phía trước. Còn xương bàn chân thứ 2, thứ 3 và thứ 4 cung cấp sự ổn định khi di chuyển.
• Xương vừng: 2 xương hình hạt đậu này nằm trong gân bên dưới xương bàn chân thứ nhất, ở dưới cùng của bàn chân. Nhiệm vụ của chúng là giúp ổn định và giảm áp lực cho gân bàn chân.

3.1.2 Phần giữa của bàn chân

• Xương thuyền: Xương nhỏ ở vùng giữa bàn chân, tiếp nối giữa xương sên và gót ở phía sau, các xương chêm và các xương đốt bàn ở phía trước. Xương thuyền góp phần tạo vòm cho bàn chân, giúp việc phân phối lực xuống bàn chân được hiệu quả.
• Xương hộp: Đây là xương hình hộp nằm cạnh xương thuyền. Mặc dù không thể di chuyển nhưng xương này giúp tạo sự ổn định cho vòm bàn chân.
• Xương hình chữ nêm: Đây là 3 loại xương có tính di động cao (xương giữa, xương trung gian và xương bên) tạo nên vòm bàn chân thực sự.

3.1.3 Phần cuối của bàn chân

Bao gồm xương gót chân và xương cổ chân. Chúng có nhiệm vụ truyền toàn bộ trọng lượng của toàn bộ cơ thể đến bàn chân.

3.2 Các khớp của bàn chân

3.2.1 Phần đầu của bàn chân

Ngón chân cái của bạn có 2 khớp:

• Khớp xương bàn chân – ngón chân: Khớp nằm ở gốc ngón chân cái.
• Khớp liên đốt ngón chân: Khớp gần nhất với đầu ngón chân cái.

4 ngón chân còn lại có thêm một khớp:

• Khớp bàn ngón chân: Khớp nằm ở gốc các ngón chân nhỏ hơn.
• Khớp liên đốt ngón tay gần: Khớp giữa của các ngón chân út.
• Khớp đốt ngón xa: Khớp nằm gần đầu ngón chân út nhất.

3.2.2 Phần giữa của bàn chân

• Khớp xương bàn chân: Còn được gọi là khớp Lisfranc, giúp kết nối xương cổ chân và xương bàn chân và tạo sự ổn định cho vòm chân.
• Khớp xương thuyền: Giúp kết nối xương thuyền và xương chêm, cho phép phần đầu bàn chân có thể gập, duỗi và xoay.

3.2.3 Phần cuối của bàn chân

• Khớp dưới mắt cá chân: Khớp này kết nối xương gót chân và xương cổ chân và hỗ trợ cho động tác gập mu bàn chân (bàn chân cong về phía bên trên) và gập lòng bàn chân (bàn chân cong về phía bên dưới).
• Khớp ngang cổ chân: Khớp này kết nối giữa bàn chân với bàn chân sau và giúp xoay bàn chân vào trong (đảo ngược) và ra ngoài (đảo ngược).

3.3 Cơ bắp của bàn chân

Bộ phận này kiểm soát chuyển động của bàn chân bắt đầu ở cẳng chân và được gắn vào xương ở bàn chân bằng gân, bao gồm:

• Cơ chày sau: Hỗ trợ vòm bàn chân.
• Cơ chày trước: Hỗ trợ động tác đảo ngược và gập mu chân.
• Cơ duỗi dài: Chịu trách nhiệm cho động tác gấp và đẩy lòng bàn chân ra ngoài.
• Cơ đùi ngắn: Chịu trách nhiệm cho động tác nghiêng ngoài và gập lòng bàn chân.
• Cơ duỗi: Giúp nâng ngón chân lên khi bước đi.
• Cơ gấp: Giúp ngón chân ổn định và có thể uốn cong.

3.4 Gân của bàn chân

Gân là mô liên kết giúp gắn cơ vào xương. Trong đó 3 gân chính giúp gập lòng bàn chân và duỗi mu bàn chân gồm:

• Gân Achilles: Chạy từ cơ bắp chân đến gót chân. Đây là gân khỏe nhất và lớn nhất trong cơ thể, giúp bạn có thể chạy, nhảy, leo cầu thang và đứng trên ngón chân.
• Cơ chày sau: Cơ này gắn cơ bắp chân vào xương ở mặt trong của bàn chân và hỗ trợ vòm bàn chân.
• Cơ chày trước: Chạy từ xương ngoài của cẳng chân đến xương bàn chân và xương bàn chân thứ nhất, giúp thực hiện động tác gập mu chân.

3.5 Dây chằng của bàn chân

Dây chằng là mô liên kết nối xương với xương. Có hơn 30 dây chằng ở mỗi bàn chân, một số dây chằng quan trọng nhất bao gồm:

• Cân gan chân: Đây là dây chằng dài nhất chạy từ gót chân đến ngón chân để tạo thành vòm, giúp cung cấp sức mạnh để đi bộ và hỗ trợ giữ thăng bằng.
• Dây chằng gót chân – cổ chân: Nâng đỡ phần đầu xương cổ chân.
• Dây chằng gót chân hình hộp: Cũng nối từ xương gót chân đến xương cổ chân, giúp cân gan chân hỗ trợ vòm bàn chân.

3.6 Dây thần kinh của bàn chân

Trong cấu tạo bàn chân có hơn 200.000 dây thần kinh gửi và nhận tín hiệu từ não để kích hoạt chức năng vận động (chuyển động) và cảm giác (như nhiệt độ, áp suất và đau). Các dây thần kinh chính của bàn chân bao gồm: 

• Thần kinh mác: Cung cấp cảm giác và chức năng vận động cho phần bàn chân trước.
• Dây thần kinh hiển: Cung cấp cảm giác và chức năng vận động cho các bộ phận của giữa bàn chân.
• Thần kinh chày: Cung cấp cảm giác và chức năng vận động cho lòng bàn chân và bàn chân sau.

4. Dấu hiệu cho thấy bàn chân đang gặp vấn đề

Giải phẫu bàn chân cho thấy bộ phận này khá phức tạp và đảm nhận vai trò quan trọng đối với cơ thể. Chính vì thế khi thấy bàn chân xuất hiện các dấu hiệu bất thường, bạn nên đến gặp bác sĩ ngay để được kiểm tra. 

Các dấu hiệu cho thấy bàn chân đang gặp vấn đề bao gồm:

• Đau bàn chân khi đứng lâu hoặc vận động. 
• Bàn chân xuất hiện tình trạng sưng đỏ hoặc bầm tím.
• Đau hoặc tê ngứa các ngón chân.
• Cứng khớp vào buổi sáng, khó khăn khi đi lại.

5. Các chấn thương và bệnh lý thường gặp ở bàn chân

Những chấn thương và bệnh lý xuất hiện phổ biến ở bàn chân bao gồm:

5.1 Chấn thương 

• Gãy xương: Đây là một chấn thương phổ biến, có thể xuất hiện do chơi thể thao, tai nạn xe, bị vật nặng rơi vào chân, bước hụt ​​hoặc ngã từ trên cao. 
• Bong gân và căng cơ: Bong gân là tình trạng rách một phần dây chằng, trong khi căng cơ là tình trạng rách một phần gân hoặc cơ. Mắt cá chân là vị trí thường bị bong gân, thường xảy ra khi bị trẹo chân trong khi chơi thể thao hoặc bị ngã. Ngược lại, căng cơ bàn chân là do sử dụng quá mức, thường gặp nhất ở những người bị viêm gân Achilles và các loại viêm gân bàn chân khác.

5.2 Bệnh lý

• Viêm gân Achilles: Đây một chấn thương ở gân Achilles. Tình trạng này thường gặp ở các vận động viên thể thao hoặc người bị viêm gân nhưng không được điều trị hiệu quả. 
• Viêm khớp: Là tình trạng thoái hóa sụn khớp. Về lâu dài, tình trạng này sẽ dẫn đến đau khớp, cứng khớp, biến dạng khớp và mất dần khả năng vận động. 
• Bệnh u xương ngón chân cái: Là phần xương nhô ra ở mép trong của bàn chân hoặc bên ngón út. Khối u hình thành dần dần khi xương ở bàn chân bị lệch, thường là do đi giày không vừa hoặc ép chặt các ngón chân lại với nhau.
• Hội chứng bàn chân bẹt: Tình trạng lòng bàn chân (vòm bàn chân) bằng phẳng, không có hõm cong tự nhiên khi đứng trên mặt sàn. 
• Bệnh gout: Xuất hiện do sự tích tụ các tinh thể axit uric trong khớp. Các triệu chứng của bệnh gout xảy ra theo từng đợt, gây ra đau dữ dội, sưng và đỏ thường chỉ ở một khớp. 
• Gai gót chân: Tình trạng này gây đau dữ dội khi đứng hoặc đi bộ. Trong đó, những người bị viêm cân gan chân, bàn chân bẹt hoặc vòm bàn chân cao là đối tượng dễ bị gai gót chân. 
• Ngón chân Mallet: Tình trạng này làm ngón chân hình búa, khớp ở giữa ngón chân sẽ bị cong vĩnh viễn và hướng xuống dưới. Ngón chân hình búa phát triển khi có sự mất cân bằng ở các cơ, gân hoặc dây chằng. 
• Bệnh lý thần kinh ngoại biên: Là chứng đau thần kinh do tổn thương lớp vỏ ngoài của tế bào thần kinh. Tổn thương có thể gây ra cảm giác ngứa ran, châm chích, nóng rát hoặc kim châm từ nhẹ đến nặng ở bàn chân.
• U thần kinh Morton: Dây thần kinh ở mu bàn chân bị chèn ép, gây ra cảm giác nóng rát, ngứa ran và đau gần ngón chân thứ 3 và thứ 4. Tình trạng này có thể khiến bạn cảm thấy như có một viên sỏi trong giày hoặc trên một nếp gấp trong tất. 
• Viêm cân gan chân: Các triệu chứng của viêm cân gan chân bao gồm đau ở gót chân và vòm bàn chân, thường nặng hơn vào buổi sáng. Tình trạng này thường gặp ở người đi bộ đường dài hoặc chạy bộ liên tục.

6. Chẩn đoán các vấn đề ở bàn chân

Để nhìn rõ giải phẫu bàn chân, qua đó phát hiện các vấn đề gây đau, bác sĩ có thể chỉ định bệnh nhân thực hiện các phương pháp như:

• Chụp X-quang: Giúp phát hiện các tình trạng như gãy xương, trật khớp hoặc tổn thương do viêm khớp gây ra.
• Chụp MRI: Cho ra hình ảnh có độ chi tiết cao để kiểm tra các tổn thương liên quan đến mô mềm như cơ và dây chằng.
• Chụp CT: Tạo ra hình ảnh 3 chiều để bác sĩ có thể kiểm tra kỹ hơn cấu tạo bàn chân của bệnh nhân.

7. Các phương pháp điều trị các vấn đề liên quan đến bàn chân phổ biến

Khi xuất hiện các vấn đề ở bàn chân, bạn có thể áp dụng các phương pháp khắc phục sau:

7.1 Nghỉ ngơi

Đầu tiên, bạn cần tích cực nghỉ ngơi và hạn chế vận động. Đến khi cơn đau ở bàn chân dần thuyên giảm, bạn có thể tập đi bộ nhẹ nhàng để nhanh hồi phục.

7.2 Chườm lạnh/ nóng

Bạn có thể cho đá hoặc nước nóng vào túi chườm, sau đó đặt lên bàn chân bị đau trong khoảng 15 – 20 phút, 2 – 3 lần/ ngày. Trong đó, chườm lạnh sẽ phù hợp với những tổn thương ở bàn chân mới xuất hiện trong vòng 48 giờ, còn những cơn đau hơn 48 giờ hoặc mạn tính sẽ phù hợp với chườm nóng hơn. 

7.3 Dùng thuốc giảm đau

Một số loại thuốc giảm đau không kê đơn có thể giúp giảm viêm và sưng đau ở bàn chân có thể kể đến như: acetaminophen, ibuprofen, naproxen sodium,… Tuy nhiên việc lạm dụng thuốc giảm đau có thể để lại nhiều rủi ro cho sức khỏe.

7.4 Chiropractic kết hợp Vật Lý Trị Liệu – Phục Hồi Chức Năng

Nguyên nhân chính dẫn đến đau bàn chân là do cấu trúc bàn chân bị sai lệch, gây chèn ép lên các dây thần kinh ở khu vực này. Với Trị liệu thần kinh cột sống (Chiropractic), các bác sĩ sẽ thực hiện nắn chỉnh để đưa cấu trúc sai lệch trở về vị trí tự nhiên ban đầu, giải phóng dây thần kinh của bàn chân khỏi sự chèn ép, từ đó xua tan cơn đau.

Tại ACC, bác sĩ còn kết hợp thêm các bài tập Vật Lý Trị Liệu – Phục Hồi Chức Năng với sự hỗ trợ của trang thiết bị hiện đại. Đặc biệt, liệu trình điều trị được thiết kế cá nhân hóa để đẩy nhanh tốc độ phục hồi cho từng trường hợp.

7.5 Phẫu thuật

Phẫu thuật chỉ được áp dụng khi các phương pháp điều trị bảo tồn không còn hiệu quả. Nguyên nhân là bởi quá nhiều phẫu thuật bàn chân tồn tại nhiều rủi ro như nhiễm trùng, nguy cơ gây yếu cơ, suy giảm chức năng vận động của bàn chân,… Đồng thời, thời gian hồi phục sau khi phẫu thuật cũng kéo dài. 

8. Làm thế nào để phòng ngừa bệnh lý và chấn thương cho bàn chân?

Để phòng ngừa bệnh lý và chấn thương cho bàn chân, bạn nên:

• Xây dựng chế độ ăn uống lành mạnh, giàu các dưỡng chất tốt cho xương khớp như canxi, vitamin D, selen,…
• Mang giày vừa vặn với bàn chân và phù hợp với hoạt động. 
• Trường hợp bị hội chứng bàn chân bẹt thì bạn nên mua thêm loại đế chuyên biệt cho tình trạng này (để chỉnh hình y khoa)
• Khởi động bàn chân thật kỹ trước khi chơi thể thao.

Trên đây là thông tin giải phẫu bàn chân và những vấn đề thường gặp của bộ phận này. Vốn dĩ, cấu tạo bàn chân khá phức tạp, đóng nhiều vai trò với cơ thể và cũng rất dễ bị tổn thương. Chính vì thế, bạn nên chăm sóc bàn chân kỹ lưỡng và đến gặp bác sĩ cơ xương khớp ngay khi xuất hiện các dấu hiệu bất thường.